آفرینش های هنری آستان قدس رضوی

فکر نمی کردم با پیرمردی آشنا شوم که در اولین برخورد پدرانه اش با آن همه مشغولیات کاری این باور را در ذهنم بیشتر جای دهد که هر کسی را به در این خانه راه نیست و ظاهراً امام رضا (ع) ما را هم طلبید و تلفن های اولیه به آستان مقدسه و هماهنگی ها را انجام دادم با ضبط صوتی کوچک به حضورش رفتم آنچنان خاضعانه من را در اتاقش به حضور پذیرفت و به سؤالاتم پاسخ دا

دسته بندی	معارف اسلامی
بازدید ها	1
فرمت فایل	doc
حجم فایل	99 کیلو بایت
تعداد صفحات فایل	140

فروشنده فایل

کد کاربری 8044

تمام فایل ها

مقدمه

مرحله اول :

هرگز روزی که قرار شد از یک هنرمند و آثارش برای تهیه پروژه دانشجویی استمداد بطلبم به سراغ دلسوخته ای از بارگاه مطهر امام رضا (ع) رفتم.

فکر نمی کردم با پیرمردی آشنا شوم که در اولین برخورد پدرانه اش با آن همه مشغولیات کاری این باور را در ذهنم بیشتر جای دهد که هر کسی را به در این خانه راه نیست. و ظاهراً امام رضا (ع) ما را هم طلبید و تلفن های اولیه به آستان مقدسه و هماهنگی ها را انجام دادم با ضبط صوتی کوچک به حضورش رفتم آنچنان خاضعانه من را در اتاقش به حضور پذیرفت و به سؤالاتم پاسخ داد که تا وقتی کارگاه و کارهایش را نشانم نداد و پیشنهاد فیلم برداری را مطرح نکرد باورم نشد که مردی بزرگ است و دستی چیره دارد بر عالم هنر!

چون من عادت کرده بودم به ژست های ادعا مدارانه به ظاهر هنرمندان دور و برم که حالا می دانم هیچ در چنته ندارند

مرحله دوم:

از سازمان تبلیغات حرم مطهر کتاب راهنمای جامع اماکن متبرکه حرم امام رضا (ع) را گرفتم و از مؤسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی سی دی های : باغ ملکوت ، نور و آینه ، ( آب و آبی، ستاره ، کاشی )، آستان عشق را تهیه کردم در منزل مطالعه نمودم و با استاد قراری گذاشتم و دوربین هم کرایه کردم

مرحله سوم:

دوربین به دست با قلم و دفتر راهی خانه دوست شدم. ساعت 8 صبح صحن جمهوری رو به روی ایوان طلا اتاق 21.

« السلام علیک یا علی بن موسی الرضا (ع)»

« السلام علیک ایها الصدیق الشهید»

پنجره فولاد است و التماس، ایوان طلا است و روح نیاز، باران اندک باریده و بوی بهشت را با تمام وجود می توان حس کرد.

در اتاق او هم مثل همه اتاق های صاحب خانه باز است ضربه ای به در وارد می شوم سلام من را به گرمی پاسخ می دهد می گوید در اتاقش مانده تا بیاید.

این لطف را بعد فهمیدم چون سرزدن به همه کارگاه ها ( کاشی ، معرق ، طلا و …) و مدیریت این همه پرسنل، نشستن نمی طلبید که دائماً راه رفتن آن را مهیا می کرد. از آقای یعقوبی می خواهد من را به چای گرم دعوت کنند و چقدر در آن صبح سرد مائده امام رضا (ع) پیمانکار، جوش کار، مغنی، کارگر ، مهندس و …. هر یک حرفی و حدیثی دارند.

یکی برای مقرنس کاری سر در غری چک 2 میلیونی می خواهد، دیگری برای سند مخارج جوش کاری معنا می گیر و چند کارگر روزمزد مغنی حرف از رسیدن به نتیجه مطلوب بعد از همه کندن می زنند و او با چشم باز و دقیق به همه می رسد چرا که از خزان ای اعتبار می گیرد که پاسخ اخروی سنگینی تری دارد.

شروع به صحبت می کند.

بعد به کارگاههای مختلف می رویم همراه و همگام با او می روم بعضی از جاها امکان فیلم برداری وجود نداشت خیلی دوست داشتم هر چه می بینم ثبت کنم و ضبط کنم.

نمی دانم چرا با شما می آیم ، می دانم که این عنایت آقـایی است که ما را بسیـار دوست

می دارد . و به دل این پیرمرد پر کار انداخته که امروز کار ما را هم جزء فراوان کارهایش به حساب آورد.

از این کارگاه به آن کارگاه، از این صحن به آن صحن خجالت تنها چیزی است که برایم مانده، نصیحتهای پدرانه اش هم چاشنی قدم زدن های حرم است که قانع باشید و صبور و هرگز بچه هایتان را به دروغ وادار نکنید تا همیشه صادق باشند

زندگی امام رضا ( ع ) :

امام آیت حق:

مسلمانان جهان در سال 148 ه. ق هدیه ای بزرگ و الهی را دریافت نمودند و آن میلاد هشتمین حجت خدا بود. نام مبارکش علی، لقب مشهور آن حضرت رضا (ع) و کنیه معروف ایشان ابوالحسن است. پدر بزرگوارش ، امام موسی بن جعفر (ع)، هفتمین امام شیعیان و مادر آن حضرت بانوی پاکدامن و پرهیزکار به نام تکتم که بعدها طاهره نامیده شد. همسر مکرمه حضرت رضا (ع) ام ولد و مادر امام جواد (ع) است.

جایگاه علمی امام:

حضرت رضا مانند اجداد بزرگوار خود از مقام علمی والایی برخوردار بود تا آنجا که به وی لقب عالم آل محمد دادند.

عبد السلام بن صالح هروی ( ابوالصلت ) گفته است:

کسی را داناتر از علی بن موسی الرضا (ع) ندیدم هیچ دانشمندی با آن روبرو نشد مگر اینکه وی نیز چنین شهادت می داد. دوران پر شکوه امامت حضرت از سال 183 هـ . ق آغاز شد. در این سال امام موسی کاظم (ع) در زندان هارون در بغداد به شهادت رسید، مدت ده سال امامت حضرت رضا (ع) مصادف با زمانی بود که حکومت سیاسی به دست هارون الرشید اداره می شد و شیوه حکمرانی وی بر اساس اعمال زور بر مردم بود.

در آن روزها بیت حضرت در مدینه مرجع مردم و پناه مسلمانان و مرکز تجمع دانشمندان، فقها و مجتهدان بود، به طور کلی دوره امامت 20 ساله امامت و رهبری حضرت به دو بخش تقسیم می شود.

بخش اول: از آغاز امامت تا سفر به خراسان یعنی از سال 183 تا سال 201 هـ . ق

بخش دوم : از نیمه سال 201 هـ . ق تا پایان عمر امام یعنی آخر صفر سال 203 هـ . ق

وقوع قیامها و نهضت های سیاسی و نظامی در خراسان علیه هارون الرشید وی را بر آن داشت که در سال 193 هـ . ق به منظور کشتن رافع بن لیث و مصادره علی بن عیسی بن ماهان رهسپار آن دیار شد. وی در حالی که بیمار بود وقتی که به گرگان رسید بیماری اش شدت یافت و در توس درگذشت بدن او در یکی از تالارهای باغ منسوب به حمید بن قحطبه در روستای سناباد ( مهشد فعلی ) به خاک سپردند.

پس از مرگ هارون، جنگ قدرت بین مدعیان خلافت، امین و مأمون در گرفت، در این مبارهخ امنی دستگیر و به هلاکت رسید. این پیروزی ظاهری حکومت پر فراز و نشیبی را برای مأمون ایجا کرد و واکنش ها و نتایج منفی علیهخ او و اهدافش به وجود آورد که منجر به بوجود آمدن شرایط سیاسی عصر امام ( ع) شد زیرا مخالفت شدید شیعیان و علویان با خاندان عباسی از یکسو و قیام هواداران امین در بغداد که قتل او را جرمی سنگین می دانستند از سوی دیگر، قیام ها و نهضتهای گسترد ای را علیه حکومت عباسی و مأمون به وجود آورد.

مأمون پس از رویارویی با اوضاع ناآرام حکومت و احساس ناامنی و نگرانی شدید، دریافت که این خطر جدی نه تنها خلافت وی بلکه حکومت عباسیان را تهدید می کند.

از طرفی موقعیت و شخصیت برجسته و ممتاز حضرت رضا (ع) و توجه و گرایش شدید مردم به آن حضرت نیز تهدیدی دیگر برای براندازی حکومت عباسی بود و از این رو درصدد برآمد که فریاد انقلابیون را خاموش و اعتماد مردم بغداد را به خود جلب کند.

پس از مشورت با وزیر خود فضل بن سهل، تصمیم گرفت که حضرت رضا (ع) که نزد علویان و شیعیان از محبوبیت خاص برخوردار بود و در ایران پایگاه مردمی استواری داشت را از مدینه به خراسان دعوت کند ، تا با مطرح کردن مسئله ولایت عهدی از خطر جدی
پیش گیری کند

از این رو دعوت نامه های متعددی برای ان حضرت فرستاد حضرت که از واقعیت ها آگاهی داشت به شدت با این دعوت مخالفت نمود تا اینکه با پافشاری مأمون و سرانجام با تهدید وی مواجه شد و سفر خراسانم را به گونه ای طی کرد که معلوم شد سفری اجباری است.

پس از مطرح نمودن مسئله ولایت عهدی و خود داری حضرت از پذیرش، مأمون او را با اصرار و اجبار وادار به پذیرش شروط ولایت عهدی نمود، اما مواضع منفی امام (ع) در برابر ترفندهای مأمون وی را آگاه کرد که نیرنگش موفقیت آمیز نیست، زیرا او می خواست با تحمیل ولایت عهدی به هدفهای خاصی برسد که مهم ترین آنها عبارت بود از:

1ـ دور نگه داشتن امام رضا (ع) از پیروان و شیعیان خود

2ـ کاستن وجه معنوی امام و متهم کردن او به دنیا پرستی و حب جاه و مقام

3ـ مراقبت دقیق از حضرت و زیر نظر داشتن ایشان

4ـ مشروح و جلوه دادن خلافت خود

5ـ یافتن پایگاه مردمی و سرانجام فرو نشاندن نهضت ها و قیام ها

علل و انگیزه های پذیرش اجباری ولایت مهدی:

الف) امام احساس نکرد پذیرفتن ولایت عهدی ، تنها به قیمت جان او تمام شود، بلکه جان تمام شیعیان و علویان هم به خطر می افتد.

اگر در آن شرایط برای امام رضا (ع) جایز بود جان خود را به خطر اندازد، اما علویان و شیعیان چنین روا نمی دانست چنانچه امام با رد مقام ولایت عهدی، خود و پیروانش را به نابودی می کشاند کفر و انحاد همه جا را فرا گرفت و در نتیجه مأمون به اهداف شوم خود دست می یافت

ب )امام دریافت پذیرش ولایت عهدی، یک اعتراف ضمنی از طرف عباسیان که علویان هم در این حکومت سهم شایسته ای دارند.

ج) انگیزه دیگر اینکه عموم مردم تلاش اهل بیت را بر خلاف شایعات. در صحنه سیاست ببینند و گمان نکنند که آنها عالمانی هستند که فقط در گوشه ای به عبادت می نشینند و در امور سیاسی دخالت نمی کنند

د) دیگر اینکه امام فرمود: همان انگیزه ای که جدم امیر المؤمنین علیه السلام داشت را وادار به شرکت در شوراهای شش نفره نمود ، مرا نیز به پذیرش ولایت عهدی واداشت .

در پذیرش شروط ولایت عهدی، امام به خوبی به توطئه ها و هدفهای پنهان اشکار مأمون آگاهی داشت . گفتار و رفتار حضرت حکایت از اجبار و عدم رضایت او در این پذیرش نمادین می کرد و به همین جهت ولایت عهدی را با شرایط خاص زیر پذیرا شد :

1ـ به امر قضاوت و داوری نپردازد.

2- هیچ رسم و سنتی را جابه جا و نقض نکند.

بدهی است، این شرایط خط بطلان بر اهداف مأمون کشید و این امر موجب شد تا حکومت نتواند کارها را به نام امام پیش برد و امور را به صورت شرعی و دینی جلوه دهد.

از طرف دیگر چون موضع امام (ع) عدم اعتراف به قانونی بودن نظام حکومتی او بود، به همین دلیل و با چنین شرایطی دیگر مامون قادر به اجرای نقشه هایش به نام امام (ع) نبود. پس از اینکه مأمون به عظمت معنوی امام در جامعه پی برد و از طرفی با اعتراض عباسیان بغداد در مورد واگذاری ولایت عهدی به حضرت مواجه گردید، تصمیم گرفت امام (ع) را از سر راه خود بردارد.

مأمون برای شکستن شخی علمی حضرت، اقدام به تشکیل مجالس مناظره و مباحثه با دانشمندان ادیان مختلف نمود که با حضرت رضا (ع) به مناظره و مباحثه بنشینند ، شاید از این رهگذر بتوانند در مباحثات علمی که بین آنها به وجود می آید شکستی برای حضرت ایجاد کند و از محبوبیت ان وجود مقدس در بین مردم بکاهد.

سرانجام توفیق نیافت و داشنمندان برجسته تمام ادیان و مذاهب از مراکز علمی جهان با امام (ع) به بحث و گفتگو نشسته و همه عالمان مذاهب و صاحب افکار و آرای مختلف به بزرگواری و احاطه علمی آن حضرت اقرار و اعتراف نمودند و با زبان خودشان جواب داده و همه را محکوم و مجاب نموده اند.

پاسخ امام (ع) به مسائل علمی و فلسف ی با بیانی رسا و منطقی قوی در حضور مأمون، چنان موجب شگفتی وی شد که لب به سخن گشود. گفت:

یا ابا الحسن! در روی زمین کسی جز شما نیست که اینگونه سخن نیکو بگوید.

پیروزیهای حضرت در مباحثات ، مأمون را نا امید کرد. وی خود را در تحقق اهدافش شکست خورده و ناکام دید، در حالی که روز به روز بر عظمت امام رضا (ع) افزوده می شد و حقانیت فرزند پیامبر (ص) روشنتر می گردید، سرانجام بعد از گذشت دو سال از ورود امام به خطه خراسان، مأمون در روز جمه آخر صفر سال 203 هـ . ق اقدام به جنایتی هولناک نمود و آن امام همام را که حدود پنجاه و پنج سال از عمر پر برکتش سپری شده بود در توس به وسیله انگور زهر آلود مسموم کرد و به شهادت رساند، آنگاه از باب عوام فریبی، خود را عزا دار نشان داد تا پیکر مطهر امام (ع) را در سرای حاکم عباسی ( بقعه هارونی‌) به خاک بسپارند .

پس از شهادت امام رضا (ع) و دفن در بقعه هارونی ( حرم فعلی) بنا به پیشگویی آن حضرت خراسان، مطاف فرشتگان الهی و قبله نیاز و زیارتگاه شیعیان جهان شد و تا انقراض عالم چنین خواهد بود.

مشهد الرضا :

مشهد واژه ای عربی است و در کتابهای لغت در معانی، محل دیدار، زیارتگاه ، جای دیدنی و مانند آن به کار رفته است اما در میان عموم مردم به معنی محل شهادت شناخته می شود. این نام از ان روی بر این شهر نهاده شد که مأمون حضرت رضا (ع) را در سال 203 هـ ق در این محل به وسیله سم به شهادت رسنده و شهرت مشهد نیز در طول تاریخ مرهون وجود مرقد منور آن امام می باشد.

این شهر که آخرین محل زندگی پر فراز و نشیب هشتمین امام شیعیان می باشد، تا پیش از به خاک سپاری پیکر ایشان دهکده ای مصفا و خوش آب و هوا بود که سناباد نامیده می شود و حدود 24کیلومتر با شهر توس مرکز ایالت خراسان فاصله داشت.

حمید بن قحطبه طایی که از سوی منصور و مهدی عباسی به امارات خراسان منصوب شده بود در این دهکده بنایی با شکوه و باغی سرسبز ایجاد کرد تا جایی برای نزول و اقامت و استراحت حاکمان و خلفای بنی عباس که از بغداد به خراسان سفر می کردند باشد.

خاک سپاری پیکر مطهر امام در سال 203 هـ . ق در مشهد باعث شد که این دهکده به سرعت گسترش یابد و روستای سناباد به صورت شهری بزرگ درآید بعدها مشهدالرضا نامیده شود.

از آن زمان هسته اصلی شهر ( شهر کنونی) شکل گرفت، اکنون شهر با مساحت حدود 27478 کیلومتر وسعت در شمال شرقی استان خراسان رضوی قرار دارد.

جمعیت این شهر به علت موقعیت ممتاز زیارتی ، سیاحتی، تجاری و کشاورزی و مهاجر پذیری در حال تغییر و تزاید است، جمعیت ساکن ( ثابت ) در مشهد و حومه بیش از 2 میلیون و سیصد هزار نفر و تعداد جهانگردان، مسافران و زائران به حدود پانزده میلیون نفر در سال می رسد.

تاریخچه ی معماری داخلی و خارجی حرم مطهر

وضعیت حرم مطهر در سال های آغازین

روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می آید. در سالهای آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام رضا (ع) حرم مطهر به صورت بنای ساده، با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود، چنانچه بقعه مطهر تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود.

صفه های اضلاع حرم به جز صفه پیش رو، به سوی خارج از بنا بسته بود . بر فراز بقعه تنها قبه ای وجود داشت، در آن سالهای دور زمینهای اطراف حرم همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می شد.

نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع انها از توجه به مرقد امام و درک فیض زیارت، موجب شد که سالهای سپری شود و بنای در خور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نگردد

سرانجام سالهای سخت و سنگین به کندی سپری شد، عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم از هر گونه آسیبی محفوظ بماند تا آنجا که باب رأفت خاصه حضرت به صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات ، گره از کار دردمندان و نیاز آوران گشود، کثرت و تداوم کرامات امام موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر فزونی گیرد و ارادتمندان به بقیه و بارگاه رضوی زیارت پر فیض مرقد منورش را بر خود فرض دانسته اقدام به ساخت و مرمت و تزئین و تذهیب و حفظ . نگهداری آن بنای مقدس نمایند.

در طول قرنهای مختلف رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان ، مردان با اخلاص و علاقمند به مقام ولایت و امامت با صرف مبالغی در تجدید عظمت آن کوشیده اند ضمن تزئین آن ، با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه های کهن هنری دوران گذشته نموده، نفایس تاریخی و شاهکارهای هنری شان را مخلصانه به این جایگاه رفیع عرضه دارند.

سامانیان :

به روایت تاریخ، بوبکر شهمرد از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، شهادت گاه علی بن موسی الرضا (ع) امام هشتم (ع) شیعیان را آباد کرد. به گفته ابن بابویه ، محمد بن عبدالرزاق طوسی و امیر حمویه از امرای عهد سامانی در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام رضا (ع) کمال ارادت و توجه را داشتند و تزئیناتی در دم به وجود آوردند.

دیالمه :

در اوایل قرن چهارم هـ . ق به دستور عضدالدوله دیلمی مرقد منور امام رضا (ع) به سبک آن زمان تعمیر و تزئین شد.

غزنویان:

یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنای زیبا بر آن بنا نهاد. علاوه بر این ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی اقدام به ساختن مسجد بالا سر در کنار حرم اقدام نمود.

سلجوقیان :

امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی در اوایل قرن ششم هـ . ق حرم مطهر را مرمت نمود، شرف الدین ابوطاهر قمی وزیر سلطان سنجر نیز گنبد را بر فراز بقعه بنا نهادند و ترکان زمرد سلجوقی نیز ازراه حرم را با کاشی های نفیس سنجری با تاریخ اثنی عشر و خمس مائه ( 512) آراسته نمود.

خوارزمشاهیان :

در اوایل قرن هفتم هـ . ق بار دیگر ازراه حرم با کاشی های ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزئین یافت و اکنون این کاشی ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه ( 612) . این کاشی ها در حرم موجود است، علاوه بر این اطراف در پیش روی مبارک در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، کتیبه ای از کاشی چینی ممتاز ، مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزئین یافته است، در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امیر المؤمنین مکتوب می باشد.

تیموریان :

از آثار مهم این دوره، بنای با شکوه مسجد گوهرشاد و در جنوب حرم، دو رواق تاریخ دارالحفاظ و دارالسیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالا سر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اکنون جزء رواق دارالولایه درآمده نیز به همین دوره مربوط می شود. این بناها مربوط به دوران حکومت شاهرخ بن امیر تیمور گرگانی است.

از آثار دیگر این عهد ضلع جنوبی صحن انقلاب می باشد که به همت امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا امیر تیموری بین سالهای 885 ـ 875 هـ . ق ساخته شد.

عهد صفویه :

در دوره صفویه نیز اقداماتی در حوزه حرم انجام شده است. از جمله شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ . ق برای اولین بار گنبد را به طلا آرسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ . ق نمود . علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را نیز طلا کاری نمود.

در زمان شاه عباس صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوانها و حجره ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی کاری آن نمود.

در سال 997 هـ . ق که عبدالمومن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طاقهای گنبد منور نمود شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلا کاری کرد. این کار در سال 1016 هـ . ق پایان یافت.

جریان آمدن شاه عباس و طلا کاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علی رضا عباسی در کتیبه کمربندی گنبد مکتوب است. علاوه بر آن شاه سلیمان صفوی به تعمیر رواق دارالسیاده و طلا کاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ . ق آسیب دیده و فرو ریخته بود اقدام نمود. طلا کاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمد رضا امامی کتیبه شده است. رواق های توحید خانه، گنبد الله وردیخان و گنبد حاتم خانی از آثار صفویه است.

دوره افشاریه:

بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق ( صحن انقلاب) طلا کاری مجدد ایوان امیر علیشیر و گلدسته بالای آن، سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی، مربوط به این دوره است.

دوره قاجاریه:

بنای صحن آزادی مربوط به دوره قاجاریه است و در این عهد ایوان غربی آن به طلا آراسته شد و به ایوان ناصری معروف گردید و در همین دوران کاشی کاری و تزئینات صحن آزادی انجام شد.

علاوه بر این، به سال 1257 هـ . ق قائم مقام نوری، اقدام به آیینه کاری روضه منوره نمود و در همین دوره بود که رواق های توحید خانه، دارالحفاظ و دارالسیاده آیینه کاری شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی:

افزایش تصاعدی زائران و عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواقهای موجود، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران باعث شد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی، زیارتی، خدماتی ، بهترین و آرام ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران گرامی حضرت فراهم گردد.

با عنایت تولیت آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی، خدماتی به سرعت افزایش یافته است، به گونه ای که طی سالهای اخیر، حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی می باشد. زیر بناهای اماکن در طول 12 قرن حدود 12 هکتار بوده و در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به 60 هکتار رسیده است.

آستان قدس رضوی ضمن توسعه بناهای گذشته اقدام به احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز نموده است. از ابتدا ( آغاز پیدایش حرم) تاکنون 25 بنای سرپوشیده به نام رواق، 9 فضای باز به نام صحن و 6 مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است.

اهم فعالیتهای انجام شده در جهت احداث و توسعه حرم پس از پیروزی انقلاب

فضاهای عبادتی و زیارتی:

1ـ توسعه روضه منوره در سه طرف

2ـ تعویض ضریح قدیم و نصب ضریح جدید

3ـ تعویض سنگ قبر صندوقچه ای درون حرم، نصب سنگ جدید و تعویض سنگهای کف روضه منوره

4ـ احداث رواق دارالولایه در غرب و شمال غربی حرم با زیر بنای 1965متر مربع

5ـ احداث رواق دارالهدایه در جنوب غربی حرم با زیر بنای 536 متر مربع

6ـ احداث رواق دار الرحمه در جنوب غربی روضه منوره با زیر بنای 831 متر مربع

7ـ احداث رواق دارالحکمه در حد فاصل بین صحن انقلاب و صحن آزادی و بست شیخ حر عاملی با زیر بنای 734 متر مربع

8ـ احداث رواق دارالحجر در بخش تحتانی صحن انقلاب با زیر بنای 6799 متر مربع

9ـ احداث رواق دارالاجابه در بخش تحتانی رواق دارالولایه با زیر بنای 1965 متر مربع

10ـ احداث رواق امام خمینی (ره ) که در دو طبقه طراحی شده است، این رواق زیر بنای 19680 متر مربع را در بر گرفته است.

11ـ احداث رواق دارالکرمه در ضلع شمال شرقی روضه منوره و در جنوب شرقی صحن انقلاب با 1830 متر مربع زیر بنا و در زمینی به مساحت 488متر مربع

12ـ احداث صحن جمهوری بدون احتساب زیر زمین با مساحت 111924 متر مربع و زیر بنای 19065 متر مربع

13ـ احداث صحن قدس، در جنوب روضه منوره و جنب مسجد گوهرشاد با مساحت 4421 متر مربع و زیر بنای 6969 متر مربع

14ـ احداث صحن جامع رضوی در ضلع جنوبی اماکن متبرکه با مساحت 71364 متر مربع و 117584 متر مربع زیر بنای شامل ( عرفات، فضای باز، نیم طبقات، سر در غربی و سر در شرقی صحن جامع رضوی).

15ـ احداث صحن غدیر، صحن جانبی ضلع غربی صحن جامع، که با مساحت 14414 متر مربع ساخته شده .

16ـ احداث صحن کوثر، صحن جانبی ضلع شرقی صحن جامع که دارای مساحت 15226 متر مربع می باشد

17ـ احداث صحن هدایت که در ضلع شرقی اماکن متبرکه واقع شده و 17980 متر مربع زیر بنا دارد.

18ـ مرمت و بازسازی مقبره شیخ حر عاملی

19ـ پروژه مقبره شیخ طبرسی در ضلع شمالی حرم کنار باغ رضوان با مساحت 240 متر مربع و زیر بنای 252 متر مربع .

20ـ بازسازی و توسعه مقبره پیر پالان دوز با 2403 متر مربع مساحت و زیر بنای آرامگاه 630 متر مربع

فضاهای فرهنگی:

1ـ احداث دانشگاه علوم اسلامی رضوی با مساحت 9413 متر مربع و زیر بنای 22000 متر مربع

2ـ احداث کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در شمال غربی حرم با زیر بنای 28000 متر مربع در سه طبقه در زمینی به مساحت 10069 متر مربع

3ـ احداث کتابخانه مسجد گوهر شاد در جنوب غربی روضه منوره با زیر بنای 1196 متر مربع در زمینی به مساحت 997 متر مربع

4ـ احداث موزه قرآن ( گنجینه قرآن و نفایس ) با مساحت 1687 متر مربع و زیر بنای 4507 متر مربع

5ـ توسعه موزه مرکزی و احداث موزه های تمبر و اسکناس ، ساعت، صرف، سلاح و….. به مساحت 1382 متر مربع و زیر بنای 5462 متر مربع

6ـ احداث موزه فرش به مساحت 2331 متر مربع و زیر بنای 6600 متر مربع

7ـ احداث ساختمان بنیاد پژوهشهای اسلامی به مساحت 11988 متر مربع و زیر بنای 24000 متر مربع

8- احداث ساختمان مدیریت حوزه علمیه خراسان با مساحت 1455 متر مربع و زیر بنای 5440 متر مربع

9ـ بازسازی مدرسه نواب با همان طرح سابق خود با زیر بنای 7450 متر مربع و مساحت

2650 متر مربع

10- بازسازی مقبره پیر پالان دوز با مساحت 2403 متر مربع و زیر بنای 6630 متر مربع

11ـ بازسازی مسجد صدیقی ها با مساحت 930 متر مربع و زیر بنای 1132 متر مربع

12ـ بازسازی مسجد ملا هاشم با مساحت606 متر مربع و زیر بنای 1516 متر مربع

13ـ نوسازی مدارس علمیه پریزاد و دو در.

فضاهای خدماتی:

1ـ احداث زیر گذر اطراف حرم و اتصال دور برگردانها به مساحت 57858 متر مربع

2ـ احداث دور برگردان بست شیخ طوسی با مساحت 12258 متر مربع

3ـ احداث دور برگردان بست شیخ حر عاملی با مساحت 10298 متر مربع

4ـ احداث دور برگردان بست شیخ طبرسی با مساحت 15091 متر مربع

5ـ احداث بست شیخ بهایی در جنوب غربی روضه منوره با مساحت 3510 متر مربع

6ـ توسعه و بهسازی بست شیخ طبرسی در شمال غربی روضه منوره با مساحت 1878 متر مربع

7ـ توسعه و بست شیخ طوسی در شمال غربی روضه منوره با مساحت 3518 متر مربع

8ـ توسعه و بهسازی بست شیخ حر عاملی در شمال شرقی حرم با مساحت 3448 متر مربع

9ـ احداث بست خسروی نو و ورودی باب الجواد (ع) در جنوب اماکن متبرکه در دو طبقه با مساحت 7256 متر مربع . و زیر بنای کل 14570 متر مربع .

10ـ احداث بست امام رضا (ع) و ورودی باب الرضا (ع) در ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه بامساحت 3394 متر مربع و زیر بنای 5537 متر مربع

11ـ احداث بست شرقی صحن جامع رضوی با مساحت 5266 متر مربع و بست غربی با مساحت 4090 متر مربع در ضلع جنوب غربی و شرقی اماکن متبرکه

12ـ احداث ساختمان جدید دارالشفای امام با مساحت 690 متر مربع و زیر بنای 1800 متر مربع

13ـ احداث سر درهای ورودی سه دور برگردان: شیرازی با زیر بنای 25496 متر مربع، نواب با زیر بنای 16850 متر مربع و طبرسی با زیر بنای 27715 متر مربع

14ـ توسعه مهمانسرای حضرت در ضلع شمالی بست شیخ حر عاملی با مساحت حدود 1066 متر مربع و زیر بنای حدود 4264 متر مربع

15- مجتمع خدماتی کوثر با زیر بنای 18086 متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس های بهداشتی با مساحت 4732 متر مربع

16ـ مجتمع خدماتی غدیر با زیر بنای 19000 متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس های بهداشتی با مساحت 872 متر مربع

17ـ احداث سرویس بهداشتی شیخ طوسی با 361 متر مربع

18ـ احداث سرویس بهداشتی شیخ بهایی با 872 متر مربع

19ـ احداث پارکینگ شماره 1 که با گنجایش 1304 خودرو، زیر صحن غدیر قرار دارد و مساحت 55810 متر مربع را در بر گرفته .

20- احداث پارکینگ شماره 2 که زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی واقع شده و دارای گنجایش 452 خودرو و دارای 27234 متر مربع مساحت است.

21ـ احداث پارکینگ شماره 3 که با گنجایش 498 خودرو و مساحت 20470 متر مربع زیر صحن هدایت واقع است.

22ـ احداث پارکینگ شماره 4 که جنب سردر شیرازی که با گنجایش 521 خودرو و مساحت 9485 متر مربع واقع شده است.

معماری و تزئینات:

از جمله هنرهای که از گذشته های بسیار دور انسان به آفرینش آن پرداخته و بیش از همه چشمگیر می باشد هنر معماری توأم با جنبه های تزئینی آن است، در میان آثار کهن معماری، معماری آرامگاه ها و آستانه ها به لحاظ وجوه مختلف تزئینی از ویژگی های چشمگیری برخوردار است.

امروزه باستان شناسان، محققان و مردم شناسان که در زمینه فرهنگ گذشته جوامع به مطالعه می پردازند، در سطح وسیعی به بررسی آثار هنری اشیایی به دست آمده و گونه های مختلف تزئین بناهای کهن مانند:

آجر کاری، کاشی کاری ، آیینه کاری ، حجاری ، منبت کاری:، نقاشی و رنگ آمیزی و مانند آن توجه دارند و می کوشند از طریق شناسایی آثار به ویژگی های فرهنگ و تمدن جوامع مختلف بشری آشنایی یابند، از این جهت در اظهار نظرهای خود در باب طرح بافتهای مذهبی کهن و آستانه ها بر این عقیده اند که این بناها یک کانون و هسته مرکزی دارند و آن همان بقعه یا حرم است که مرقد امام یا امام زاده ها در آن جای دارند. این هسته ترین بخش مجموعه است که به تدریج در روزگاران بعد، واحدهای دیگری با سبک و اسلوب های متفاوت معماری و تزئینی به آن افزوده شده است.

روضه منوره امام هشتم(ع) که قبله آمال شیعیان و محبان اوست، بیش از دوازده قرن

قدمت دارد در خلال قرنها واحدهایی با سبک و شیوه معماری و تزئینی مختلف به هسته مرکزی ( حرم 9 افزوده شده است.

آثار هنری و تزئینات موجود در حرم مطهر دارای سه بخش است:

الف) بخش ازراه و معرق کاری دیواره بالای ازاره

ب) بخش آیینه کار و مقرنس در حرم

ج) بخش کتیبه های حرم

از راه حرم که آن را همچون حاشیه ای رنگین بر دامن بنا دوخته اند، از کف حرم حدود دو متر بالا و دارای چند قسمت است. ابتدا دارای حاشیه ای کوتاه از سنگ مرمر سفید به عرض حدود 20 سانتی متر به بالای آن، معرق کاری به ارتفاع 92 سانتی متر از کاشی های قدیمی ممتاز و نفیس سنجری است، این کاشی های الوان بسیار ظریف به ابعاد هندسی منظم و اشکالی شش و هشت گوش، بزرگ و کوچک و کوکبی شکل، چند ضلعی و گاه به صورت مربع است.

کاشی های از راه نوعاً با خطوط رقاع، ثلث، اسلیمی برجسته تزئین یافته، علاوه بر این بر روی بیشتر آنها آیات و احادیث و کلمات قصار و امثال و اشعاری نیز به خط نسخ قرن ششم و هفتم دیده می شود. نوع کاشی ها بسیار ظریف و دارای رنگهای فیروزه ای، قهوه ای، لاجوردی ، تغاری و سفید است.

تاریخ های مکتوب بر این کاشی ها عبارتند از:

خمس مائه ( 500 هـ . ق با حذف قسمتی از آن )

اثنی عشر و خمس مائه ( 512)

اثنی عشر و بست مائه (612)

ستین و سنع مائه ( 760)

و تاریخ 538 از تاریخ های مکتوب بر کاشی ازراه حرم معلوم می شود که حرم یک نوبت در اوایل قرن ششم هجری ( 512) و بار دیگر در اوایل قرن هفتم هجری ( 612) با کاشی های نفیس و ممتاز سنجری تزئین یافته است . اکنون حدود 800 تا 900 سال است که از عمر کاشی های ازراه حرم می گذرد.

این کاشی های ممتاز و نیز کتیبه اطراف جبهه خارجی در پیش روی مبارک در رواق دارالحفاظ از شاهکارهای بی نظیر و از قدیمی ترین کاشی های عهد اسلام است.

بالای معرق کاری ازاره حرم، حاشیه کوچکی به عرض حدود 15 سانتی متر وجود دارد که با نقش های بدیع بسیار زیبا به خط طلای رنگ، آیات و سوره هایی از قرآن مانند: سوره مبارکه واقعه و احادیثی از معصومان و کلمات قصارشان نوشته شده که علاوه بر ارزش هنری به ارزش معنوی آن نیز می افزاید .

علاوه بر این حاشیه کتیبه ای دیگر به عرض حدود 50 سانتی متر از کاشی چینی مانند است که با خطوط برجسته و خط ثلث جلی، آیات سوره های فتح، هل اتی و نور بر آن مکتوب است. و ادامه سوره از حرم به مسجد بالا سر رسیده، پس از یک دور کامل از دیوار مسجد خارج و مجدداً به دیوار جنوبی حرم وارد می شود و پایانش در کنار در ورودی حرم می باشد.

سرانجام در بالای آن، کتیبه ای از سنگ مرمر اعلا که بسیار هنرمندانه کنده کاری شده با عرض حدود 40 سانتی متر که حاوی قصیده ای از مرحوم دبیر الملک و اشعاری از مرحوم دکتر قاسم رسا، به خط نستعلیق وجود دارد. سطح تمامی دیوارهای حرم از بالای ازاره تا بالای طاق و صفه ها با کاشی های رنگارنگ ، معرق کاری شده است.

سقف حرم به طرز زیبایی مقرنس آیینه شده که به آیینه کاری سقف حرم اصطلاحاً قطار آیینه می گویند.

در ابتدای آینه کاری سقف، کتیبه تاریخی و ارزشمند آیینه با عرض حدود 80 سانتی متر وجود دارد که سوره مبارکه جمعه را با خط ثلث جلی به خط علی رضا عباسی خطاط معروف عهد صفویه به صورت گچبری در بر دارد که در عهد قاجاریه هنگام آیینه کاری حرم روی خطوط این کتیبه نیز آیینه کاری شد.

بانی آیینه کاری حرم مطهر مرحوم میرزا قائم مقام نوری می باشد که در دوره قاجاریه و تولیت عضد الملک به سال 1275 هـ . ق تزئینات آیینه کاری را در حرم مطهر انجام داده است.

بقعه مبارکه:

حرم مطهر که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است، زیر گنبد زرین و با شکوه که جلای خورشیدیش، جلوه ملکوتی خدا را تداعی می کند جای دارد. این بنای عظیم هسته مرکزی آیینه آستان قدس رضوی است که بناهای دیگر آن را همچون نگینی در میان گرفته است.

شکل هندسی حرم، تقریباً مربع است و مساحت آن بعد از عملیات توسعه، به حدود 139 هزار متر مربع رسیده است. حرم از دو طرف( جنوب و مشرق) به وسیله درهای طلا به رواقها راه دارد و از طرف دیگر (شمال و مغرب) از طریق دو صفه بزرگ به دیگر رواقها و مسجد بالا سر مرتبط هستند، در چهار ضلع حرم چهار صرفه بزرگ به قرینه و مقابل یکدیگر قرار گرفته اند.

آسمانی در زمینآفرینش های هنری آستان قدس رضویامام آیت حق